Bitwa w Zatoce Świeżej 15 września 1463 r.

 obraz Henryka Baranowskiego "Bitwa na Zatoce Świeżej 1463" 

Wojna z zakonem trwała już dziesięć lat, czyli zgodnie z nazwą nadaną jej przez historyków „Wojna Trzynastoletnia” pozostało do jej końca trzy lata, ale te wydarzenia walnie przyczyniły się do skruszenia potęgi zakonu.

Na początek warto sobie wyjaśnić że nie była to polska flota a flota Związku Pruskiego, konkretnie Gdańska i Elbląga. Mimo przewagi liczebnej jednostek krzyżackich (44 okręty Zakonu wobec 30–32 Związku Pruskiego) Związkowcy mimo mniejszej floty dominowali nad Krzyżakami doświadczeniem i inicjatywą, no i na szczęście sprzyjała im pogoda.

27 lipca 1463 roku wojska gdańskie i królewskie pod dowództwem Piotra Dunina przystąpiły do oblężenia zamku komturskiego i miasta Gniewa. Otoczono je od północy i zachodu bastejami oraz umocnieniami ziemnymi. Od strony wschodniej gdańskie łodzie i galary zablokowały Wisłę i jej lewobrzeżny dopływ Wierzycę, uniemożliwiając dostawę żywności do oblężonego miasta i zamku. Wielki mistrz Ludwik von Erlichhausen zaczął szybko organizować odsiecz dla Gniewa. Postanowił więc przenieść swoją armię operującą w okolicach Królewca. Jedyną skuteczną drogą do realizacji tego celu było wykorzystanie transportu wodnego. Planował on skierowanie sił wodnych z Królewca przez Zalew Wiślany, Wisłę Elbląską i Leniwkę do Wielkich Żuław. Tam jego wojska miały połączyć się z lądowymi oddziałami komtura Plauena i Bernarda Szumborskiego dowodzącego znacznymi siłami zaciężnymi, a następnie uderzyć od północy na oblegających Gniew, zagrażając jednocześnie Malborkowi i Gdańskowi.

8 września 1463 r., 44 statki Zakonu z prawie 1.500 zbrojnych na pokładach wypłynęły na Zalew Wiślany, kierując się na zachód, ku Żuławom Wielkim. Zmierzały tam również oddziały Plauena i Szumborskiego, które przed 12 września doszły do Starogardu i połączyły się z krzyżackimi załogami na Pomorzu; razem wojska te mogły liczyć około 2.000 żołnierzy. Tymczasem flotylla wielkiego mistrza już trzy dni wcześniej dotarła do odgałęzienia Leniwki i Wisły Elbląskiej, w pobliże tzw. Gdańskiej Głowy na Wielkich Żuławach, gdzie koło wsi Żuławki natrafiła na przeszkodę na Wiśle Elbląskiej. Był to galar z basteją ustawiony przez gdańszczan na środku rzeki, którą jeszcze częściowo zapalowano. Za tymi przeszkodami znajdowało się dziesięć uzbrojonych łodzi pod dowództwem rajcy gdańskiego Macieja Kolmenera.

Wobec blokady drogi wodnej przez gdańszczan wielki mistrz nie odważył się na podjęcie walki i tylko przez spalenie okolicznych wiosek zasygnalizował miejsce swego postoju oddziałom Plauena i Szumborskiego, sam zaś następnego dnia wycofał się ze swymi statkami na Zalew Wiślany. Gdy wojska Plauena i Szumborskiego doszły 13 IX na miejsce, nie zastały już tam flotylli wielkiego mistrza.

14 września w pogoń za nimi ruszyły okręty Gdańska i Elbląga pod wodzą kaprów Wincentego Stollego, Macieja Kolmenera i Jakuba Vochsa, dotarły one do flotylli krzyżackiej na otwartych wodach Zalewu w odległości mili od Elbląga, gdzie dołączyły również dalsze łodzie z Elbląga, obsadzone zaciężnymi królewskimi z Pasłęka i Ornety.

O świcie 15 IX 1463 około 30 statków gdańskich i elbląskich otoczyło flotyllę krzyżacką stłoczoną u wybrzeży ze względu na złe warunki atmosferyczne i przystąpiło do ataku. Walka toczyła się z abordażu, ostrzeliwano się z kusz i rusznic. Flota zakonna poniosła klęskę, załogi potonęły lub dostały się do niewoli. Niewoli uniknął wielki mistrz który zbiegł do Królewca .

Józef Wiesław Dyskant „Zatoka Świeża”

Zwycięstwo w Zatoce Świeżej odniesione zostało dzięki szybkiej koncentracji sił wodnych Gdańska oraz Elbląga, wspartych załogami zaciężnych.

Bitwa ta miała decydujące znaczenie w dziejach wojny trzynastoletniej, jako że zlikwidowała faktyczne krzyżackie zagrożenie od strony rzecznej, oraz poważnie zahamowała większe działania Zakonu na lewym brzegu Wisły, gdzie załogi krzyżackie musiały się ograniczyć wyłącznie do obrony własnych pozycji.

Bernard Szumborski wycofał się z dalszej walki zawierając ze stroną polską (zresztą za wiedzą Zakonu) rozejm w Nieszawie 13 grudnia 1463 r.

Gniew podpisał kapitulację, a wojska związkowo-królewskie rozpoczęły kontrofensywę na Żuławach. W 1465 r., zdobyto Nowe, oraz rozpoczęto rokowania, w 1466 zakończone II pokojem toruńskim.

Opis na podstawie:

Marian Biskup „Wojna trzynastoletnia”

Józef Wiesław Dyskant „Zatoka Świeża”