Co to jest świadomość i tożsamość regionalna (i z czym się to je).

Do przeczytania i przemyślenia ciekawy artykuł dr Izabeli Lewandowskiej o świadomości i tożsamości regionalnej.

   "Pojęcie świadomości jest bardzo rozległe. Zajmują się nią rozliczne dziedziny nauk społecznych, spośród których na uwagę zasługują filozofia, psychologia, socjologia, historia, prawo oraz pedagogika. W ujęciu psychologów jest ona „bezpośrednią wiedzą, jaką każdy z nas posiada

o swym istnieniu, swych czynach oraz świecie zewnętrznym. Socjolodzy definiują świadomość społeczną jako „wzajemnie powiązaną i zintegrowaną całość treści życia duchowego, poglądów, wartości, idei, postaw i przekonań charakterystycznych dla danej zbiorowości, grupy społecznej

czy też społeczeństwa w całości". Natomiast przez etyków jest ona rozumiana jako „zbiór idei

i wartości. dotyczących stosunku człowieka do społeczeństwa i do przyrody, powstający w procesie

całego życia człowieka i służący społecznej integracji".

Są różne formy świadomości społecznej, spośród których wyróżnić można:

1. Świadomość religijna - badającą np. wpływ różnych religii i wierzeń na poglądy i zachowania  grup ludzkich.

2. Świadomość narodową i państwową -badającą m.in. ocenę charakteru i siły więzi łączących poszczególne jednostki i grupy społeczne z narodem i państwem. w którym funkcjonują.

3. Świadomość polityczną - zajmująca się np. oceną stosunków wewnątrz władzy i ich konsekwencji na życie społeczeństwa.

4. Świadomość moralną i obyczajową - dotyczącą m.in. oceny norm i zachowań zbiorowych lub indywidualnych, uznawanych jako wartościowe lub naganne.

5. Świadomość prawną - zajmującą się np. funkcjonowaniem norm prawnych i prestiżu prawa.

6. Świadomość wychowawczą - badającą m.in. znajomość i stosowanie zasad pedagogicznych.

7. Świadomość ekologiczną - zajmującą się m.in. stosunkiem do otaczającej nas przyrody i zmieniającego się świata.

   Szczególnie ważna z punktu widzenia kultury wydaje się świadomość historyczna określana jako

„zjawiska związane z włączeniem przeszłości do aktualnej świadomości indywidualnej i społecznej, sumę informacji. Wyobrażeń, opinii, poglądów, w tym mitów i stereotypów, wartości i symboli oraz sposób myślenia o przeszłości, a także zachowań i czynności z tego wynikających".

   Natomiast świadomość regionalna to suma wiedzy o regionie i nakładających się na to więzi

emocjonalnych. do których zaliczyć można system wartości i ocen, uczucia, postawy moralne wobec spraw dotyczących regionu.

   Więzy intelektualne i emocjonalne zależą od związków. jakie łączą jednostki z zamieszkiwanym

regionem (obszarem. Społeczeństwem, jego historia), pamięci zbiorowej o przeszłości (bliższej

czy dalszej), wspólnych dokonaniach. wizji przyszłości i świadomości odrębności (mniejszej czy

większej). różniącej region i ludzi zamieszkujących go od pozostałych części kraju.

   Pojęcie tożsamości jest również wieloznaczne, co wynika stąd, że terminem tym posługują się różne dziedziny nauki, i każda daje własne jego objaśnienie. Badanie tożsamości nie jest zadaniem łatwym, bowiem jej interdyscyplinarny charakter (filozofia, psychologia, pedagogika, socjologia, kulturoznawstwo, etnologia, antropologia) utrudnia ustalenie metod badawczych i uogólnianie wniosków. Dlatego większość prac poświęcona jest rozważaniom teoretycznym nad tożsamością i to z punktu widzenia danej dyscypliny naukowej, co zapewnia im wysoki stopień specjalizacji.

  Termin „tożsamość” często stosowany jest wymiennie z pojęciem identyfikacji i świadomości.

Tożsamość jest utrwaloną, ugruntowaną i względnie stabilną forma świadomości, natomiast mówiąc o identyfikacji najczęściej mamy na myśli tożsamość osobniczą. Składa się na nią wiele

rodzajów identyfikacji jednostki. Jeżeli jednostka określa się sama. mamy do czynienia z autoidentyfikacją. Jest bo pewnego rodzaju samoświadomość, czyli uświadamianie sobie własnego

„ja”, postrzeganie siebie, swojego wnętrza, swoich poglądów i zachowań. Ponadto jednostka może być postrzegana przez innych.Wtedy wyróżniamy percepcję jej osoby przez członków grupy, z którą się utożsamia oraz percepcję przez inne osoby, nie należące do grupy.

  Na tożsamość osobniczą (inaczej nazywana osobową) nakłada się tożsamość społeczna (identyfikacja zbiorowa, świadomość społeczna, tożsamość grupy), która kształtuje się w wyniku pełnionych przez jednostkę ról społecznych i funkcjonowania w określonej zbiorowości ludzi. Tożsamość społeczna jest zwielokrotnioną tożsamością indywidualną opartą o wspólne systemy wartości, norm, obyczajów, zwyczajów, języka, gospodarki. określonego terytorium. Tożsamość społeczna to tożsamość zbiorowa, jednak nie suma tożsamości osobniczych, ale jej nowa jakość. Ponieważ odnosi się do różnych grup ludzi powiązanych najróżnorodniejszymi więziami lub charakteryzującymi się podobnymi cechami, możemy ją zastosować do wielu grup odniesienia. np. tożsamość zawodowa, płciowa, wyznaniowa itp.

  Zasadniczym podziałem, dla niniejszych rozważań, jest wyróżnienie tożsamości kulturowej, etnicznej i regionalnej.

   Tożsamość kulturowa jest jedną z odmian tożsamości społecznej charakteryzująca się względnie trwałą identyfikacją pewnej grupy ludzi i pojedynczych jej członków z określonym układem

kulturowym (idee, przekonania, poglądy, zwyczaje i obyczaje, wartości i prawa). Może ona charakteryzować zbiorowości zarówno regionalne, narodowe, jak i szersze (np. europejskie). Jerzy

Nikitorowicz, w wyniku badań w rodzinach osadzonych na pograniczu kulturowym. wyodrębnił

funkcjonowanie trzech wymiarów tożsamości kulturowej:

a) tożsamość przypisana, nadana wraz z przyjściem na świat w określonej rodzinie (wymiar dziedziczony),

b) tożsamość nabywana w procesie socjalizacji i wychowania (wymiar kształtowany),

c) tożsamość samoświadomościowa (świadomie wybierana) jako efekt mediacji miedzy naturą - dziedziczeniem a kulturą (wymiar odczuwany).

   Mówiąc o tożsamości etnicznej nie możemy identyfikować jej z tożsamością terytorialna. Grupa etniczna charakteryzuje się ostatecznymi więziami, a jej członkowie nie czują potrzeby przynależności do szerszej grupy kulturowej. Przykładem zbiorowości etnicznych są Łemkowie lub Romowie w Polsce. Często przyjmuje się, że mniejszości etniczne, w przeciwieństwie do mniejszości narodowych, nie posiadają swojego kraju macierzystego, poza miejscem osiedlenia. Ten pogląd również opiera się na braku więzi terytorialnych. Natomiast elementami odgrywającymi znaczną rolę w określaniu tożsamości etnicznej będą niewątpliwie: miejsce urodzenia, pochodzenie, nazwisko (płaszczyzna natalna), zachowania, np. używanie gwary, uczestnictwo w życiu społeczności (płaszczyzna behawioralna) oraz autoidentyfikacja (płaszczyzna subiektywna).

 Tożsamość regionalna jest natomiast szczególnym przypadkiem tożsamości społecznej (kulturowej), opartej na tradycji regionalnej, ograniczonej do wyraźnie zdefiniowanego terytorium, regionu, jego specyficznych cech społecznych, kulturowych (symbolicznych), gospodarczych, czy nawet topograficznych, wyróżniających go spośród innych regionów. Zbiorowość regionalna. A co za tym idzie kształtowana tam tożsamość, stanowi zazwyczaj składnik jakiejś innej większej zbiorowości (tożsamości) regionalnej lub narodowej (np. Górnoślązacy czy Kaszubi w Polsce). Stąd też możemy mówić o wielowarstwowości tożsamości: poczynając od regionalnej, poprzez narodową, europejską, a na globalnej kończąc.

  Tożsamość jednowymiarowa, oparta na jednym tylko kryterium identyfikującym, zubaża jednostkę i stwarza poważne niebezpieczeństwa. Jeżeli jest to tożsamość tylko osobowa, może narodzić się snobizm, tylko regionalna - separatyzm, tylko narodowa - nacjonalizm, a tylko europejska (globalna) - kosmopolityzm. Można więc poczuwać się do równoczesnej tożsamości z góralszczyzną, polskością i wspólnotą europejską. Mazur (Kaszub, Ślązak, itd.), Polak (Niemiec, Litwin, itd.) i Europejczyk to kategorie niesprzeczne i nie wykluczające się, a jednocześnie konkretne i wyraziste. Można je wybierać, a nie trzeba się ich wyrzekać.

    Bycie „iluś tożsamościowym” stwarza szansę na otwartość i komunikację. Trzeba więc realizować dwie ścieżki równolegle - poznawanie kultury lokalnej i bycie Europejczykiem.

Jerzy Smolicz prowadził badania w społeczeństwach pluralistycznych Ameryki i Australii. Dowiódł w nich, że Kanadyjczycy, którzy świadomie zachowali swą narodowość (Ukraińcy, Żydzi. Polacy) osiągnęli najwyższe wartości wskaźnika identyfikacji z Kanadą. Przyjmując pluralistyczny punkt widzenia, takie określenia jak „Amerykanin”, ,,Kanadyjczyk" lub ,,Australijczyk" odnoszą się

do identyfikacji danej osoby z zamieszkiwanym państwem, tj. jego strukturami polityczno-gospodarczymi. Natomiast takie określenia, jak „Irlandczyk”, „Ukrainiec” lub .,Włoch" odnoszą się do pochodzenia etnicznego, do utrzymywanych tradycji kulturowych, w takich sferach życia jak rodzina, kręgi towarzyskie, religia, język i obyczaje. Oba typy tożsamości nie wykluczają się i dlatego w Australii oficjalnie dąży się do kształtowania podwójnej tożsamości.

   Wniosek nasuwa się następujący - im bardziej rozwinięte poczucie tożsamości etnicznej (narodowej), tym wyższy wskaźnik tożsamości i integracji z kulturą większościową. Biorąc pod uwagę, że Ameryka, Kanada i Australia są terytorialnie bardzo obszerne, można przyjąć, że w przyszłości zjednoczona Europa wprowadzi również taki typ kształtowania podwójnej (lub potrójnej, o ile uwzględni się specyfikę regionalną) tożsamości.

Zapytajmy teraz, czy młodzież zamieszkująca Warmię i Mazury posiada świadomość (tożsamość) regionalną? Należy stwierdzić, że funkcjonuje ona w umysłach uczniów mimowolnie i nie jest zbyt wysoka. Wynika to głównie ze słabych więzów intelektualnych, czyli niskiej wiedzy o regionie oraz z więzów emocjonalnych, które niezbyt głęboko organizują osobowość uczniów. Pamiętać przy tym należy, że nie zbadana dotąd świadomość regionalna młodzieży pracującej i uczącej się W szkołach zasadniczych, okazać by się mogła jeszcze niższa, chociażby ze względu na niższy poziom wiedzy. Młodzież jest bardzo emocjonalnie związana z przyrodą i krajobrazem regionu warmińsko-mazurskiego. Coraz bardziej dominujące są kryteria geograficzne, a coraz mniej tradycyjne wartości dziedzictwa historycznego. Treści i wartości emocjonalne płynące z przeszłości Warmii i Mazur coraz bardziej stają się elementem archaiczno-muzealnym. Co prawda młodzież kocha lasy, jeziora, pejzaże i krajobrazy, ale to akurat nie jest najważniejsze w umacnianiu jej związków z regionem. Można kochać jakieś miejsce, ale wcale tam nie mieszkać i nie pracować na rzecz jego rozwoju. Można też kochać Warmię i Mazury i tylko przyjeżdżać tu na odpoczynek, a żyć i pracować dla innej części kraju. Warunkiem trwałych więzi łączących społeczeństwo z regionem jest jego pamięć zbiorowa o przeszłości. A więc nie geografia, a historia powinna być czynnikiem łączącym stare pokolenie z młodym, dawne obyczaje z nowymi, tradycję ze współczesnością. Pamięć o bliższych i dalszych wydarzeniach,wspólnych dokonaniach, a także wizja przyszłości muszą stanowić elementy naszej tożsamości. Młodzież powinna czuć się ogniwem w łańcuchu, bez którego ten łańcuch się zerwie i nigdy nie będzie tak mocny i silny. Takie myślenie o ciągłości dziejowej i dobrobycie naszego regionu powinno przyświecać całej edukacji regionalnej".

Dr lzabela Lewandowska „Co to jest świadomość i tożsamość regionalna”

Artykuł ukazał się w gazecie Puls Regionu:

Część pierwsza - Puls Regionu, nr. 55,  27 luty 2004

Część druga - Puls Regionu, nr. 56, 30 marca 2004